Räbat-e Gelli - reňkli daşlary bilen üýtgeşik kerwensaraý

Eýrana syýahat edýän daşary ýurtlylar ýurduň beýik minaralary, gyzgalaňly bazarlary ýa-da çöl we dag giňişlikleriniň ajaýyp gözelligi bilen tanyşdyr diýip pikir edýärler. Emma Eýranda köp sanly, ýöne köpçilige az tanalýan beýleki özboluşly ýerler hem bar. Eýran kerwensaraýlary dürli sebitlerde ýerleşýän taryhy binalaryň toplumy bolup, geografiki tapawutlara we binagärlik aýratynlyklaryna garamazdan, olaryň hemmesi söwda ýolundaky kerwenleriň we ýolagçylaryň zerurlyklaryny üpjün etmek maksady bilen gurlupdyr.
Kerwensaraýlar belki Persepol, Nakş-e Jähan meýdany ýa-da Si-o-se köprüsi ýaly dünýä meşhur bolmasa-da, Eýranyň taryhynyň möhüm bölekleriniň ýadygärlikleri bolup durýarlar. «Räbat-e Gelli» hem şol taryhy kerwensaraýlaryň biri bolup, onuň gözelligi we beýikligi örän ajaýypdyr. Oňa baryp görmek syýahatçyda ýatdan çykmajak täsir galdyrar.

Räbat-e Gelliniň taryhy we aýratynlyklary

Räbat-e Gelliniň Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda we Maşat şäheriniň ýolunda ýerleşendigi sebäpli, bu ýere bolan isleg gadymy döwürlerde örän uly bolupdyr. Bu kerwensaraý Timuridler döwründe (XV asyr) gurlandygy üçin, käbir çeşmelerde oňa «Timurid kerwensaraýy» hem diýilýär. Taryhy çeşmelere görä, bu kerwenseraýy Soltan Hüseýn Baýkaranyň (1469–1506) weziri bolan Emir Alyşir Nowaýy gurdurypdyr. Soňra Sefewiler döwründe (XVI asyr) bu ýerde bejeriş işleri geçirilipdir.

Räbat-e Gelliniň binagärligi we gurluşy

Kerwensaraý gündogar-günbatar ugry boýunça gönüburçluk şekilinde gurlupdyr. Binanyň uzynlygy 24 metr, ini bolsa 16 metrdir. Daş-töweregindäki gurluşda ýaşyl, gyzyl, melewşe we gök öwüşginli daşlaryň ulanylmagy, ony Eýranyň beýleki kerwensaraýlaryndan tapawutly görkezýär. Esasy girelge binanyň gündogaryndadyr. Binanyň howpsuzlygy üçin dört burçda diňler, diwarlaryň ortasynda bolsa ýarym diňler ýerleşdirilipdir. Daş diwarlaryň ýokarky böleklerinde gözegçileriň töweregi synlamagy we hüjüm bolan halatynda ok atmagy üçin ýörite deşikler bardyr. Eýran kerwensaraýlarynyň köpüsinde bolşy ýaly, binanyň ortasynda bir howluly toplum döredilip, otaglar onuň daş-töweregine ýerleşdirilipdir. Bu usul «dört eýwan» diýlip atlandyrylyp, eýwanlar howly bilen otaglaryň arasyndaky geçelge bolup hyzmat edýär. Içerki howlynyň töweregindäki galyň sütünler onuň berk gurluşynyň nyşanydyr. Esasy girelgede pes üçekli, ýarym aýlaw şekilli «barandaz» ýerleşýär. Barandazdan iki tarapa otaglaryň arkasy boýunça howlynyň soňuna çenli koridorlar uzalyp gidýär. Her otagyň diwarlarynda we üçeginde ýagtylyk we howa çalşygy üçin ýörite deşikler bar. Binanyň günorta tarapynda namazhana ýerleşip, onuň gadymy mihrabynyň gipsden ýasalan nagyşlary häzirki güne çenli saklanyp galypdyr. Demirgazyk-gündogar we günorta-günbatar tarapynda ýerleşýän iki sany «şahneşin» atly otaglar aýratyn myhmanlar üçin niýetlenipdir. Binanyň ýerleşişi sebäpli, ýokary derejeli döwlet adamlary hem käwagt bu ýerde myhman bolupdyrlar. Rowaýatlara görä, Nasreddin şa (1848-1896) Maşada eden ikinji saparynda hut şu kerwenseraýda dynç alypdyr.

Räbat-e Gelli nirede ýerleşýär?

Kerwensaraý Jajerm etrabynyň Sonhast sebitinde ýerleşýär. Jajerm Demirgazyk Horasan welaýatynyň günorta-günbataryndaky uly etraplaryň biri bolup, meýdany 3654 km² barabardyr. Beýik Ýüpek ýolunyň bu ýerden geçmegi sebäpli etrapda birnäçe gadymy kerwensaraý galypdyr. Bina Gazan obasyndan 3 km günbatarda, Gelli obasyndan bolsa 3 km demirgazykda ýerleşýär. Räbat-e Gelli tekiz düzlükde we töwerege doly gözegçilik edip boljak ýerde gurlupdyr.

Rabat Gelliniň milli we dünýä derejesinde hasaba alynmagy

Bu taryhy eser 1996-njy ýylda (1375-nji hijri-şemsi ýylynda) Eýranyň milli miras sanawyna goşuldy. 2023-nji ýylda (1402-nji hijri-şemsi ýylynda) bolsa, Eýranyň beýleki 53 kerwenseraýy bilen bilelikde ÝUNESKO-nyň Bütin Dünýä mirasy sanawyna girizildi.