Çägamiş depeleri - Günorta Eýranda müňlerçe ýyllyk adam medeniýetiniň galan yzlary

Adamzadyň ilkinji medeniýetleriniň biri Mesopotamiýada ýüze çykyp, gysga wagtyň içinde töwerekdäki sebitlere ýaýrap başlapdy. Günorta Eýranyň Huzestan jülgesi hem şol gadymy medeniýetleriň ýaşap geçen ýerleriniň biridir. Bu sebitde ýerleşýän birnäçe gadymy depeler bu toprakda müňlerçe ýyl bäri adamlaryň ýaşaýandygyny subut edýär. Çägamiş depesi hem şol möhüm täzelikli ýerleriň biri bolup, bu ýerde dürli taryhy döwrüň täsin tapyndylary ýüze çykarylypdyr. Tapylan zatlar bu sebitdäki medeniýetiň ösendigini we müňlerçe ýyl dowam edendigini görkezýär. Häzirki wagtda Çägamiş depesi Dezful şäheriniň günorta-gündogarynda, Şuştäre barýan ýoluň ugrunda ýerleşýär. Depä iň ýakyn ýaşaýyş ýeri bolsa Dowläti obasydyr.

Çägamişiň taryhy we geçmişi

Çägamiş giň düzlükde ýerleşýän we beýiklikleri biri-birinden tapawutlanýan birnäçe gadymy depeden ybaratdyr. Esasy depe beýigräk bolup, onuň daş töwereginde kiçi depeler ýerleşýär. Bu ýer Dez we Karun derýalarynyň arasynda ýerleşip, ilkinji ýaşaýjylar bu sebite oba hojalygy üçin amatly ýer bolandygy sebäpli ýerleşipdirler. Barlaglaryň görkezmegine görä, b.e. öňki VI müňýyllygyň soňundaky medeniýetler bu ýerde biri-biriniň ornuny tutupdyrlar. Tapyndylara görä, bu depelerde jemi 15 medeni gatlak bar we hatda b.e. öňki VII müňýyllyga degişli ýaşaýyş yzlary hem ýüze çykarylypdyr. Sebit ýaşaýjylary oba hojalygy bilen bir hatarda maldarçylyk bilen hem meşgullanypdyrlar. Şonuň üçin Çägamiş şol döwürlerde möhüm ykdysady merkezleriň biri hasap edilýärdi.

Çägamiş depeleriniň tapyndylary

1962–1966-njy ýyllarda (1341-1345-nji hijri-şemsi ýyllarynda) we soňra 1969-njy ýylda (1348-nji hijri-şemsi ýylynda) eýranly arheologlar tarapyndan geçirilen gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde bu depelerde ýaşaýyş bilen bagly dürli gurallar we eserler tapylypdyr. Iň möhüm barlaglaryň biri 4-nji gazuw-agtaryş möwsümi bolup, bu işler Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Kaliforniýa uniwersitetiniň Gündogar instituty bilen hyzmatdaşlykda, 2010–2011-nji ýyllarda (1389-1390-njy hijri-şemsi ýyllarynda) 20 müň inedördül metr meýdanda alnyp barylypdyr we olaryň netijesinde möhüm tapyndylar ele alnypdyr.

Çägamiş depeleriniň iň möhüm tapyndylary

Çägamiş depelerinden tapylan möhüm eserleriň käbirleri arheologlaryň ünsüni özüne çekdi. «Aýdymçylar tagtasy» diýlip atlandyrylan eser, olaryň biri bolup, onuň üstünde birnäçe aýdymçynyň şekili bar. Onda bir ýolbaşçy aýdymçylar toparyny dolandyrýan görnüşde görkezilýär. Şonuň üçin alymlar bu eseri dünýäniň ilkinji opera şekili diýip atlandyrýarlar.
Bu ýerde kirişli, üflenip we kakylyp çalynýan saz gurallary – çäng (arfa), deprek we beýlekiler şekillendirilipdir. Bir aýdymçy bolsa oturan ýagdaýda, elini gulagyna goýup aýdýar. Bu tagtanyň ýaşy, takmynan 3400 ýyl töweregi bolup, ol operanyň Eýranda oýlap tapylandygyny görkezýär.


Çägamış depelerinde tapylan möhüm tapyndy — saz nyşanlary

Depelerden tapylan başga bir örän gymmatly eser bolsa ýüzünde birnäçe adamly gadymy gämi şekillendirilen palçykdan ýasalan möhürdir. Onuň, takmynan b.e. öňki VI müňýyllyga degişli bolandygy aýdylýar. Bu möhürde söweşden dolanan patyşanyň şekillendirilendigi çaklanylýar. Patyşa elinde taýak görnüşli zat saklaýar, başga elinde bolsa ýesirleri saklaýan zynjyr bar. Gämiň içinde sakçylar, hyzmatkärler we ýesirler görkezilen. Mundan başga-da Çägamişde köp sanly harby görnüşli möhürler tapylypdyr. Okly esgeriň doly şekilini görkezýän möhür hem iň möhüm tapyndylaryň biridir.

Çägamışda tapylan ýazgyda bir gäminiň we onuň ýolagçylarynyň şekili bar 

Bu depelerden çykarylan keramika gaplary hem gymmatly tapyndylaryň arasynda durýar. Olaryň arasynda «Balykçy, balyk we iki ýyrtyjy» şekilli keramika gap aýratyn bellärliklidir. Ol b.e. öňki IV müňýyllyga degişli bolup, ýazuwyň dörän döwrüne gabat gelýär. Bu döwrüň «läb-o ärihte» diýip tanalýan aýratyn görnüşli çüýşe önümleri Çägamişde köp tapylypdyr. Olaryň üstüne örän nepis suratlar çekilipdir. Soňraky döwürlerde geometrik nagyşlaryň köpelendigi hem belli bolýar. Şeýlelikde, bu gaplar bu sebitde keramika sungatynyň örän ösendigini görkezýär.

Çägamiş depeleriniň milli sanawda hasaba alynmagy

Bu gadymy ýer 1965-nji ýylda (1344-nji hijri-şemsi ýylynda) Eýranyň milli eserler sanawyna girizildi.