Beräwadyň goşa kanallary - Bäm sebidiniň iň meşhur kanallary

Kanal gazmakda üç esasy aýratynlyk bar: ýer derejesiniň gyşarmasy, suw akymynyň tizligi we topragyň görnüşi. Bu aýratynlyklaryň her biri uly bilimi talap edipdir we gadymy döwürlerde bu bilime eýe bolmak, Eýran halkynyň ylmy ösüşiniň alamaty bolup durýar. Kanal gazmak tejribesi Eýranyň yssy-gurak sebitleriniň hemmesinde diýen ýaly giňden ýaýrandyr. Käbir hünärmenleriň pikiriçe, Eýranda gazylan kanallaryň sany 30 müňden hem geçýär. Şeýle giň gerimlilik göz öňünde tutulanda, kanal gazmak tejribesiniň we onuň bilen bagly beýleki bilimleriň halk arasynda giňden ýaýrandygyny, gadymy eýran binagärliginiň ylym derejesiniň hem örän ýokary bolandygyny görmek bolýar. Eýranyň islendik kanalyny öwrenmek bu pikiri tassyklaýar. «Beräwadyň goşa kanallary» diýlip tanalýan «Äkbärabad» we «Gasemabad» atly iki kanal gadymy eýran kanallarynyň doly, kämil nusgasy hasaplanýar. Olaryň gurluşynda kanal arhitektorlarynyň ussatlygy doly görünýär.

Beräwadyň goşa kanallarynyň geografiýasy we emele gelşi

Bäm şäheriniň ady dünýäde iň uly çig kerpiç galasy bolan Bäm galasy(Ärg-e Bam) bilen meşhurdyr. Şäher Bäm sährasynyň merkezinde ýerleşýär we bu ýer bir oazis bolup, ygalyň ýyllyk mukdary ortaça 60 mm-dir. Sebitde hemişelik akýan ýerüsti suwlar ýokdur, ýöne ýagynly möwsümlerde bu ýere sil suwlarynyň gelendigini bilmek bolýar. Guraklyk sebäpli halk bu ýerlerde suwy uzakdan geçirmek üçin kanal tehnologiýasyny giňden ulanýar we ýüzlerçe kanal gazypdyr. Beräwadyň goşa kanallary Kerman welaýatynyň Bäm etrabynyň çäginde ýerleşýär. Beräwat şäheri Bämden 2 km gündogar, Kermandan bolsa 199 km günorta-gündogarda ýerleşýär.

Sebitiň demirgazygynda we günortasynda iki sany daglyk sebit bolup, Bäm sebitiniň günortasyndaky Jäbal-e Barz daglary ýerasty suw ammarlary üçin esasy çeşmedir. Demirgazyk daglary bolsa suwlaryň sebitden çykmagynyň öňüni alýan tebigy bent bolup durýar. Netijede, ýerasty suwlar sebitiň dört uly ýaryk zolaklarynda jemlenýär. Bu zemin ýaryklary sebitdäki kanallaryň esasy suw çeşmesidir. Gadymy döwürlerden bäri halk munuň aýratynlygyny bilip, bu ýerde juda köp kanal gazypdyr. Käbir hünärmenler Bäm geologik sebitini tutuş Eýranyň iň köp kanally ýerlerinden biri hökmünde görkezýärler.

Beräwadyň goşa kanallarynyň taryhy we aýratynlyklary

Sebitde 375 sany kanal ugrunyň bardygyna garamazdan, olaryň 118-si Bäm-Beräwat sebitinde ýerleşýär. Kanallar günbatardan gündogara tarap sil ugurlary boýunça akyp geçýär. Bu kanallaryň köpüsi - şol sanda Beräwadyň goşa kanallary häzir hem ulanylyp, 2000 ýyl bäri oba hojalyk ekinlerini suwarýar.

Äkbärabad kanalyndaky suw akymynyň tizligi, takmynan sekuntda 8 litr, Gasemabad kanalynyňky bolsa sekuntda 139 litr töweregidir. Bu görkezijiler olaryň sebitdäki iň suwly kanallaryň hataryna girýändigini görkezýär. Akbarabad kanalynyň uzynlygy 1100 metr bolup, onuň ugrunda 35 sany käriz gazylypdyr. Esasy käriziň çuňlugy 7 metr bolup, mähzäriň (suwuň çykýan ýeriniň) esasy käriz bilen aralygy 200 metre ýetýär. Bu kanal 16 gektar meýdany suwarýar. Gasemabad kanalynyň esasy käriziniň çuňlugy 44 metr bolup, mähzäriň onuň bilen aralygy 300 metrdir. Bu kanalyň suwy takmynan 100 gektar ekin meýdanyny suwarmak üçin ulanylýar.

Sebitde birnäçe ýaryk we güýçli ýer titremeleri (meselem, 2003-nji ýyldaky/1382-nji hijri-şemsi ýylyndaky Bäm ýertitremesi) bolup geçendigine garamazdan, kanallaryň çydamly gurluşy öz berkligini ýitirmändir. Beräwadyň goşa kanallarynyň ýaşynyň 2000-2500 ýyl aralygynda bolandygy çaklanylýar.

Beräwadyň goşa kanallarynyň dünýä mirasynyň sanawyna girizilmegi

2016-njy ýylda (1395-nji hijri-şemsi ýylynda) taryhy 2000-2500 ýyl aralygyndaky dürli we gadymy kanallary öz içine alýan 11 sany Eýran kanaly, şol sanda Äkbärabad we Gasemabad kanallary hem ÝUNESKO-nyň Bütin Dünýä mirasy sanawyna goşuldy. Olaryň goşa gurluş aýratynlygy bu ýadygärligiň halkara derejesindäki gymmatlygyny has artdyrdy. Äkbärabad kanaly 2014-nji ýylda (1393-nji hijri-şemsi ýylynda) Eýranda milli miras hökmünde bellige alyndy.