Suhte şäheri (ýanan şäher manysynda) - Gadymy döwüriň syrly şäheri

Suhte şäheri Eýranyň günorta-gündogarynda ýerleşýär. Bu taryhy ýadygärlik Hirmand (Girmant) derýasynyň kenarynda, Zahedan we Zabol şäherleriniň arasynda (Zaboldan 45 km günortada) ýerleşýär we ol ýerden tapylan eserler bürünç eýýamyna degişlidir! Bu şäheriň b.e. öňki 3200-1800-nji ýyllar aralygynda gülläp ösen we ilatly şäher bolandygy bellenilip geçilýär. Bu arheologiki ýer palçyk kerpiçden gurlup, ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawynda hasaba alyndy.

Suhte şäheriniň gonamçylygy

Gazuw-agtaryş işleriniň dürli tapgyrlaryndan tapylan netijelere esaslanyp, bu şäherde siwilizasiýanyň dört görnüşi bolandygy anyklanyldy. Şäher taşlanmanka üç gezek ýanypdyr we köp adam bu ýangynda wepat bolupdyr. Şonuň üçin esasy şäheriň golaýynda 25-40 müň töweregi mazar bolan gonamçylyk bar.

Suhte şäheriniň gonamçylygy

Suhte şäheriniň taryhy ähmiýeti

Suhte şäheri siwilizasiýanyň taryhyny görkezýär. Häzirki wagtda Suhte şäheriniň taryhy ýeri, yzygiderli ýerleşýän birnäçe depelerden ybarat bolup, olaryň hersiniň dürli ulanylyşy (ussahana, ýaşaýyş jaýy, gonamçylyk we ş.m.) bar. Bu ýadygärlikde tapylan tapyndylar örän möhümdir. Iň esasy zat hem, bu sebitiň ajaýyp medeniýetini açyp görkezýän we has giňişleýin derňew geçirmäge mümkinçilik berýän bitewi zatlaryň tapylmagydyr. Suhte şäherinde ýüze çykarylan iň möhüm we ajaýyp tapyndylar aşakylardan ybarat:

• Dünýädäki ilkinji emeli göz Suhte şäherinde tapyldy we belki 25-30 ýaş aralygyndaky bir zenana degişlidir. Onuň ýaşy 4800 ýyla golaý diýlip çaklanylýar. Bu emeli gözüň diametri 2,5 santimetr bolan ýarym şardyr. Mundan başga-da, Suhte şäherinde beýni operasiýasynyň yzlary hem tapyldy, bu gadymy şäheriň ilatynyň lukmançylyk bilimleriniň ýokary derejesini görkezýär.

Suhte şäherinde tapylan emeli göz

• Dünýädäki ilkinji animasiýa Suhte şäherinde tapyldy. Bu animasiýa palçyk gabyň ýüzüne çekilen geçiniň dürli görnüşli şekillerinden ybarat. Gaby aýlamak bilen ylgaýan haýwanyň şekilini synlap bolýar.

Palçykdan ýasalangabyňýüzündegeçiniň şekili, ony aýlaňdaanimasiýa döreýär.

• Nardanyň şaşkasy we tagtasy hem Suhte şaherinden tapyldy we bu zatlar bu oýunyň örän gadymy döwürden gelýänligini aňlatýar. Bu, şäheriň ýaşaýjylarynyň boş wagtlarynda bu oýny oýnaýandyklaryny görkezýär.
• 10 sm.-lik çyzgyç hem Suhte şaherinden tapyldy. Şeýle gurallaryň tapylmagy, bu şäheriň ilatynyň matematika, hasaplama we dizaýn ýaly ugurlaryň abazallaryny özleşdirendigini görkezýär.
• Deri böleklerindäki dürli we reňkli dizaýnlar Suhte şäheriniň ilatynyň surat çekmäge we boýamaga ökdedigini görkezýär.
• 28-30 ýaş aralygyndaky ýaş aýalyň mazaryndan owadan oýulan mermer monjuk gazylyp alyndy. Bu monjuk bezeg şaý – sepi hökmünde ulanylan bolmaly we ony oýmak üçin ýokary ussatlyk ulanylypdyr.

Suhte şäherinde bu zatlardan başga-da, öz halkynyň ösen medeniýetini we siwilizasiýasyny açyp görkezýän ýüzlerçe tapyndylar gazuw - agtaryş işlerinde tapyldy. Aýnanyň üstünde lýutanyň, reňkli küýzeleriň, örän näzik monjuklaryň, kömür küýzeleriň, möhürleriň we küýzegärçilik we zergärçilik ussahanalarynyň galyndylary Suhte şäheriniň ägirt uly ähmiýetini görkezýär. Suhte şäherinde Hirmand(Girmand)derýasynyň suwy ýörite turba ulgamy arkaly geçirilýärdi we lagym ulgamy hem bu şaherde bar eken, diýlip bellenilýär.

Suhte şäheriniň medeni ähmiýeti

Suhte şäheri, geografiki taýdan Mesopotamiýa siwilizasiýasyndan uzakda ýerleşip, bu ikisiniň arasynda medeni alyş-çalyş mümkinçiligini döretdi. Emma Suhte şäheriniň medeniýeti Mesopotamiýadan düýbünden garaşsyz. Bu şäheriň ilatynyň öz döwrüniň ähli adamlaryndan tapawutlandyrýan aýratyn däp-dessurlary we ynançlary bardy:

• Suhte şäherdäki aýallaryň eýeleýän orny gaty möhümdi we maşgalanyň sosial we maliýe ugurlarynda möhüm ähmiýete eýe bolupdyr. Suhte şäheriň käbir aýallary bilen jaýlanan artefaktlar, aýratyn jemgyýetçilik wezipelerini eýeländiklerini görkezýär.
• Suhte şäheri töweregindäki şäherler bilen medeni alyş-çalyş edipdir. Ökde düýe çapyksuwarynyň süňkleri tapyldy, bu onuň hat daşaýjydygyny, gutylary we hatlary uzak aralyklara daşandygyny görkezýär.
• Suhte şäheriniň jemgyýetinde dürli basgançaklar we synplar bardy, daýhanlardan başga-da, esasanam dokma pudagynda senetçiler iş alyp barypdyrlar. Gazuw-agtaryş işlerinde şol döwrüň dokmaçylarynyň süýümleri kesmek üçin öz dişlerini ulanandyklaryny tassyklaýan köp sanly diş tapyldy.

Suhte şäheri name üçin terk edildi?

Gazuw-agtaryş işlerine görä, Suhte şäherde agaç ýangyç hökmünde ulanylypdyr. Şonuň üçin bu şäheriň golaýynda köp agaç bar eken. Bu açyş, geçmişde bu sebitiň çygly howanyň we bol suw çeşmeleriniň bardygyny görkezýär. Şeýle-de bolsa, howanyň üýtgemegi we suw üpjünçiliginiň azalmagy, şäheriň ýaşaýjylarynyň bu ýeri terk etmegine sebäp bolupdyr.

Suhte şäherinde gazuw-agtaryş işlerini dowam etdirmek

Häzirki wagtda Suhte şäherinde gazuw-agtaryş işleri dowam edýär we wagtal-wagtal bu taryhy ýadygärlikde täze açyşlar baradaky habarlar gelip ýetýär. Bu sebitiň howasy sebäpli arheologiki gazuw-agtaryş işleri köp kynçylyklara duçar bolýar, gum tupanlary we yssy howa bu ýeri ýylyň dowamynda gazuw-agtaryş işleriniň dowam etmezligine sebäp bolýar.

Suhteşäherinde arheologiki gazuw-agtaryş işleri dowam edýär

Iň soňky gazuw-agtaryş işleri çeçewisanyň we balygyň Suhte şäheriň ilatynyň esasy iýmiti bolandygyny görkezýär.

Suhte şäheriň milli sanawa hasaba alynmagy

Suhte şäheri, 2007-nji ýylyň 19-njy martynda (28-nji esfand, 1385 ýyl) 18983 belgi bilen Eýranyň milli ýadygärlikleriniň sanawynda hasaba alyndy. Bu ýadygärlik Eýranyň dünýädäki ajaýyp ýerleriniň biri hökmünde hem tanalýar. Suhte şäheri, 2014-nji ýylda 366-njy sessiýada ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawynda (1393 hijri ýyly) 1456 belgi bilen hasaba alyndy.