Bisotun taryhy ýadygärlik, Eýranyň gadymy döwürlerden şu güne çenli taryhyna syn

Gadymy Eýran topragy geçmişdäki taryhy ýadygärliklere baý, ýöne olaryň arasynda käbir ýadygärlikler möhüm ähmiýete eýedir. Kermanşahdaky Bisotunyň taryhy ýeri bu ýadygärliklerden biridir. Bistounyň doly ady Bagstaneh bolup ýagny hodahane "Hudaýyň öýi" manysynda bolup, taryhyň dowamynda Behestana, Behsotuna we ahyrsoňy Bisotuna üýgedilipdir. Bu ýerde "Awçylaryň gowagy" diýip atlandyrylýan taryhy gowak bar. Bu gadymy gowakdan alnan subutnamalara esaslanyp, bu ýerdäki adamlaryň mesgen tutmagy paleolit ​​döwrüne degişlidir. Taryhyň dowamynda bu sebit aýratyn ähmiýete eýe bolupdyr. Belli bir wagtda Eýranly täjirleri Mesopotamiýa bilen baglanyşdyrýan gadymy söwda ýoly Bisotun dagynyň öňündäki jülgeden geçipdir. Bisotun ýadygärliginiň taryhy galyndylary şeýle bir baý welin, taryhdan öňki döwürlerden we Midiýalylaryň, Ahemenileriň, Selewkileriň, Parfiýalylaryň, Sasanileriň, Mongollaryň we Safawileriň döwrüne degişli eserler tapyldy.

Bisotunyň aýratyn orny

Bisotun ýerinden tapylan relýefde Ahemeniler şasy Dariý I-iň (beöň 522-nji ýyldan 486-njy ýyla çenli hökümdarlyk eden) şekili şekillendirilýär, Mog Gaumatasyna dik duran ýerinde we Ahura-Mazda minnetdarlyk bildirýar. Öň tarapynda dokuz ýesir we arkasynda ýaý we naýza tutup duran iki sany ýaragly adam görmek bolýar. Dariý öz patyşalygyny dikeltmegiň usulynyň eserlerde we derilere ýazylmagyny we tutuş ýurt boýunça ýaýradylmagyny buýurupdyr. Bu hatlaryň mazmuny Bisotun daş ýazgylarynda-da ýazylypdyr.

Bisotun dagynda Dariýniň beýik ýazgysy üç dilde: Wawilon, Elamit we Köne Pars dillerinde oýulypdyr we dünýäde iň jikme-jik petroglif hökmünde tanalýar. Bisotun ýazgysy beýleki ýazgylary kesgitlemäge kömek edipdir we arheologiki we gündogarşynas gözlegleriň başlangyjy bolupdyr. Bu ýazgy taryhçylara gadymy Eýranyň we şol döwrüň halklarynyň we milletleriniň taryhynyň käbir böleklerini açmaga kömek edipdir.

Bisotun Petroglifli we Dariýnyňepigrafikasy Bütindünýä mirasynyň sanawynda

Bisotun ýazgysynyň esasy bellikleriniň arasynda aşakdakylar bar:

Dariýny öz sözleri bilen tanyşdyrmak, Ahemenilerde monarhiýany nädip dikeltmeli, Dariýnyň dolandyryş usuly, Kambysyň ölümi, Gaumatanyň gozgalaňy we öldürilmegi, köp ýurtda gozgalaňlar we olary basyp almak, hökümete garşy gozgalaňçylaryň talaplaryny ret etmek, ýalan sözlemekden duýduryş, hakykaty we dogruçyllygy goramak we ýazgynyň tekstiniň Ahemeniler sebitinde ýaýramagyna salgylanmak. Ylmy we tehniki gözlegler, ýazgylaryň tekstleriniň Dariýnyň hökümdarlygynyň dürli döwürlerinde ýazylandygyny subut edýär.

Sebitdäki beýleki binalar

Bisotun taryhy we medeni ýadygärliginiň ähmiýeti diňe bir Kir ýazgysy bilen çäklenmän, eýsem taryhda şol ýerde galan beýleki ýadygärlikler bilenem baglanyşyklydyr:

• Awçylar gowagy: Bu kiçijik gowakda paleolit ​​döwrüne degişli adamlaryň ýaşanlygynyň yzlary tapyldy. Bu topragyň ilatynyň gadymy siwilizasiýasyny gürrüň berýän b. e. öňki ikinji müňýyllykdan küýzegärler hem bu ýerden tapyldy.

• Orta siwilizasiýanyň galyndylary: Bisotun dagynyň eteginde, orta asyrlara degişli galanyň galyndylary bar. Gözlegçiler Bardiýanyň bu galada Dariý I we onuň ýoldaşlary tarapyndan öldürilendigini çaklaýarlar.

• Selewkiler hökümetiniň eserleri: Selewkiler döwründen bäri meşhur grek gahrymany Geraklyň (Herakl) heýkeli saçly zeýtun agajynyň öňünde ýatyr.

Bisotun taryhy ýadygärligindäki Geraklyň (Herakl) heýkeli

• • Parfiýa (Aşkani) hökümetiniň eserleri: Bisotunyň diwarynda we Dariý ýazgysynyň aşagynda Parfiýa döwründen iki sany relýef galýar. Bu relýefleriň birinde Parfiýa şasy Mehmed II (be ö. 124–78-nji ýyllar) dört satrap (häkim) bilen ýüzbe-ýüz bolup, beýlekisi söweş sahnasy görkezilýär. Bu, Parfiýa (Aşkani) döwründen alnan iň köne surat. Mehrdad II ýazgysynyň bir bölegi Fath Ali Şah Gajaryň döwründe pozuldy we ýerine Gajar döwrüne bagyşlanan hat çekilipdir.

Bisotun taryhy ýadygärligindäki Meşhur Parfiýa (Aşkani) şalarynyň suraty

• Sasaniler hökümetiniň eserleri: Bisotunda şu döwürden üç sany uly daş sütüni galýar. Bu sütünleriň bir tarapynda Hosrow Parwiziň şekili, beýleki tarapynda bolsa Anahid (suw hudaýy) şekillendirilen. Sütüniň beýleki iki tarapy suw liliýalarynyň relýef nagyşlary bilen bezelipdir. Bu üç sütüni göz öňünde tutsak, Hosrow Parwiziň bu sebitde köşk gurmak kararyna gelen bolmagy ähtimal. Bu üç sütünden başga-da beýleki alamatlar bu pikiriň dogrulygyny tassyklaýar: Ilki bilen, Farhadyň oýulmagy diýlip atlandyrylýan Dariý ýazgylarynyň golaýynda dagyň oýulmagy, ikinjisi, Bisotundan on km uzaklykda, Taht Şirine eltýän Gamasb derýasynyň üstündäki Hosrow köprüsiniň sütünleri.

• Safawiler hökümetiniň eserleri: Safawi döwründen (XⅥwe XVII asyrlar) Bisotunda galyndylar bar, şol sanda Şah Abbasi köprüsi ýa-da Naderabad köprüsi diýlip atlandyrylýan Safawi köprüsi we henizem ony ulanýarlar.  Şeýle hem, Şah Abbasi we Şeýh Ali Han Zanganeh Kerwensaraý diýlip atlandyrylýan kerwensaraýy ol Şah Abbas II Safawiniň döwründe (b. e. 1587-1629-njy ýyllar aralygynda höküm sürüpdir) gurlupdyr.

Bisotun taryhy ýadygärligi nirede ýerleşýär?

Meýdany 1650 gektar bolan Bisotun taryhy we medeni ýadygärlik, Eýranyň günbataryndaky Kermanşah şäherinden 30 km demirgazyk-gündogarda ýerleşýär.

Bisotun taryhy sebitiniň milli we dünýä sanawynda hasaba alynmagy

Bisotun daş ýazgysy, bu ýygyndydan beýleki 14 eser bilen bilelikde 2006-njy ýylda (1385 gün ýyly) ÝUNESKO-nyň sanawynda Eýranyň Bütindünýä mirasy hökmünde hasaba alyndy. Ondan öň 2002-nji ýylda (1381 gün ýyly) bu sebit Eýranyň milli ýadygärlikleriniň sanawynda 6463 belgi bilen hasaba alyndy.