Yspyhanyň Nägş-e Jahan meýdany, sungatyň, syýasatyň, diniň we ykdysadyýetiň birleşýän ýeri

Bu şäheriň ähli ajaýyp taryhy ýadygärlikleriniň arasynda Yspyhanyň Nägş-e Jahan meýdany aýratyn we üýtgeşik dizaýny bilen ajaýyp we ýatdan çykmajak görnüşe eýedir. ÝUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň sanawynda-da hasaba alnan bu ýer Sefewiler patyşalygynyň  döwründen galan ýadygärlik (biziň eramyzyň 1501-nji ýylyndan 1736-njy ýylyna çenli) hasaplanýar. Uly şäherlerdäki meýdançalar üçin bar bolan ähli mümkinçiliklerden başga-da, bu meýdan hökümet merkezi hasaplanýardy we Sefewiler dinastiýasynyň kuwwatynyň iň ýokary derejesinde gülläp ösüşini we güýjüni görkezýän ýerdi.

Nägş-e Jahan meýdany nähili guruldy?

Sefewiler dinastiýasy Yspyhany paýtagt diýip yglan edenden soň, bu şäherde ajaýyp binalar gurlupdyr. Bu binalaryň biri Nägş-e Jahan meýdany bolupdyr, başgaça Ymam meýdany ýa – da Şa meýdançasy atlar bilen meşhurdyr.

Bu meýdança XVII asyryň başynda "Nägş-e Jahan" atly bagyň ýerinde Şah Abbas I tarapyndan düýni tutulypdyr. Bu gymmatly eseriň binagärleri Muhammet Reza we Ali Akbar Isfahani. Käbir adamlar meýdançanyň gurluşygy 1601-nji ýylda başlap, 1636-njy ýylda hem tamamlandy diýip çak etýärler. Bir wagtlar Nägş-e Jahan meýdany bazardan we Uly metjitden takmynan üç kilometr uzaklykda ýerleşipdir, emma häzirki wagtda geografiki ýerleşişi taýdan şäherdäki iň möhüm meýdança hasaplanýar. Ini 160 metr we uzynlygy 508 metr bolan bu meýdanda ajaýyp binalar ýerleşýär, olaryň her biri aýratyn taryhy ýadygärlik hökmünde birnäçe sagatlap syýahatçylary özüne çekip biler. Häzirki wagtda Nägş-e Jahan meýdany Yspyhanyň demirgazygynda ýerleşýär. [1]

Nägş-e Jahan meýdanynyň ulanylyşy nämede?

Nägş-e Jahan meýdany Yspyhanyň ýüregi bolupdyr. Adatça adamlar bu ýerde möhüm çäreler we wakalar barada habar alyp, haryt söwdasyny edip bilýän ekenler. Şeýlelikde, bu meýdan syýasy, ykdysady merkezi we medeni merkez hasaplanyp, şol döwrüň söwda işlerinde möhüm orun eýeläpdir. Şa tarapyndan berlen buýruklar, habarlar bu meýdanda sesli okalyp, halka ýetirilýän eken. Dini meseleler boýunça soraglary bolan adamlar dini alymlara ýüzlenip biler ýaly olar hem bu ýerde bolýan ekenler.

Nägş-e Jahan meýdanynda nähili binalar bar?

Nägş-e Jahan meýdany ilkinji gezek döredilende, onuň ortasynda agaç ýokdy we ortasyndaky uly tekiz ýer polo oýnamak üçin ulanylypdyr. Polo, Eýranyň sporty bolup, onda iki topar oýunçy atyň üstünde garşydaşyň derwezesine pökgini salmaga synanyşýar. Polo derwezelerini henizem bu meýdanyň demirgazygynda we günortasynda görmek bolýar. Bu derwezeleriň iň gadymy polo derwezelerden galandygyny we dünýäniň ähli polo meýdanlarynyň Nägş-e Jahan meýdanynyň ylhamy bilen döredilendigi bellenilip geçilýär.

Bu gönüburçly meýdanyň her tarapynyň ortasynda beýik derwezeler binanyň içine tarap açylýar:

• Öň Şa metjidi diýlip tanalýan Ymam Homeýni metjidi meýdanyň günortasynda ýerleşýär;
• Şeýh Lotfollah metjidi meýdanyň gündogar böleginde ýerleşýär we sary reňkli gümmezi sebäpli ony aňsatlyk bilen tanap bolýar. Adaty musulman metjitlerinden tapawutlylykda bu gümmeziň gapdalynda minara ýok;
• Meýdanyň günbatar tarapynda ýerleşýän Ali Gapu köşgi, alty gatdan ybarat bolan beýik binasy we ajaýyp sütünli eýwany bar.
• Keýsariýeh bazary meýdanyň günorta tarapynda ýerleşýär we Eýranyň iň uly bazarlaryndan biri hökmünde girelgesinde Sefewiler döwrüniň iň owadan suratlaryndan biri ýerleşdirilen.

Bu dört esasy binadan başga-da, meýdanda ýüzlerçe dükan we ussahanalar bar, olaryň köpüsinde Yspyhana mahsus ýadygärlik sowgatlary, senetçilik önümleri we harytlar satylýar. Nägş-e Jahan meýdanynyň ajaýyplygynyň ýanynda bu dükanlaryň bolmagy her bir syýahatçynyň ünsüni özüne çekýär. Esasanam meýdançanyň atmosferasy Şah Abbasyň guran wagtyna meňzeýär.

Ymam Homeýni metjidi

Nägş-e Jahan meýdanyň düýbi tutulanda, Yspyhanda uly metjit bardy, ýöne Şa Abbas adamlaryň ýygnanmagy üçin has giň we oňaýly ýer boljak uly metjit gurdurmagy isläpdir. Şol döwürde lazur we pöwrize iň gymmat reňk hasaplanypdyr we boýagçylaryň köpüsi ol reňkleri çig mal hökmünde alyp bilmeýän ekenler.  Şeýle-de bolsa, Sefewiler kazyýeti bu metjidiň gurluşygynda lazur we pöwrize reňklerindäki plitkalary ullanypdyr we bu ýer takmynan 5 asyryň geçmegine garaman häzir hem hemmeleriň ünsüni özüne çekýär.

Metjidiň merkezi howla tarap bakyp duran dört sany uzyn eýwany bar. Howlynyň ortasynda uly howuz, girelgede iki minara we gümmezli jaýyň girelgesinde hem iki minara ýerleşdirilipdir. Metjidiň esasy mähraby gümmezli jaýda ýerleşýär. Iki sany simmetrik howly esasy gümmeziň iki gapdalynda gurlan medreseler hasaplanypdyr. Yspyhan şol döwürde Eýran we Yslam siwilizasiýasynyň we medeniýetiniň mekany bolup, ylymyň we bilimiň esasy merkezi hasaplanýardy.[2]

Şeýh Lotfollah metjidi

Şeýh Lotfollah metjidi Uly metjit ýaly uly bolmasa-da, gümmezli otagyň gözelligi, dizaýnlary we ýazgylary bilen gaty özüne çekiji. Bu metjidiň howlusy ýa-da minarasy ýok we şa maşgalasynyň agzalary, esasanam aýallary ony ulanmak üçin gurulan hem-de ol beýleki metjide gaty ýakyn ýerde ýerleşýär. Ýerasty dälizler (koridorlar) meýdanyň aşagynda aýallar Ali Gapu köşgi bilen Şeýh Lotfollah metjidiniň arasynda gelip – gider ýaly we köpçüligiň öňünde görünmezligi üçin guruldy. [3]

Şeýh Lotfollah metjidiNägş-e Jahan meýdanynda ýerleşýär.

Meýdanyň günbatarynda ýerleşýän bu köşk, Şah Abbas I.-iň rezidensiýasy we dolandyryş edarasy bolup hyzmat edipdir. Bu binada ilçiler, patyşalar, hökümdarlar we abraýly adamlar kabul edilipdir. Köşkden, Nägş-e Jahan meýdanynyň ähli ýeri görünýärdi, bu ýerden şa we myhmanlara Eýranyň gülläp ösýän ykdysadyýetini synlamaga uly mümkinçilik bar eken. Mundan başga-da, Eýranyň goşunynyň harby ýörişlerini, kerwenleriň geçişi we ýerli täjirleriň işlerini bu köşkden synlap bolýardy.

Ali Kapu köşgi Nägş-e Jahan meýdanynyň günbatar böleginde ýerleşýär.

Şanyň maşgalasy bu binanyň ýokarky gatynda ýaşapdyr we olar üçin hususy otaglar bardy. Patyşa maşgala agzalarynyň dynç alşynyň bozulmazlygyny üpjün etmek üçin otaglaryň içki we daşky dizaýny asuda we akustiki taýdan asuda gurşaw döretmek üçin döredildi. Şeýle hem binanyň arka tarapynda şa baglaryny görmek üçin ulanylýan birnäçe balkon gurlupdyr.

Keýsariýeh bazary

Bazar adamlaryň durmuşynyň aýrylmaz bölegidir we jemgyýetçilik merkezi bolup hyzmat edýän her bir taryhy sebitde görmek bolýar. Bu bina Nägş-e Jahan meýdanyndaky "bazar" adyna eýe bolan ýeke-täk bina bolsa-da, bu bina bilen çäklenip bilinmez, sebäbi meýdanyň töweregindäki dükanlaryň hemmesi bu bazaryň bir bölegidir. Häzirki wagtda bu bazarda dürli harytlar satylýar, ýöne ilkinji gezek döredilende kiçi, ýöne gymmatly zatlary satmak üçin ulanypdyrlar. [4]

Nägş-e Jahan meýdanyna aýlanmak üçin teklipler

Nägş-e Jahan meýdany islendik myhmany haýran galdyryp biler.  Syýahatçylar meýdançanyň her burçuna seredip, janly gözelligiň ajaýyp görnüşini synlap bilerler. Şonuň üçin bu ýeriň ähli gözelliklerinden lezzet almak üçin meýdana baryp görmek üçin meýilnama düzmek has gowudyr. Şonuň üçin irden meýdandaky binalary görüp başlamak we günortan dükanlara, ussahanalara we beýleki ýerlere aýlanmaklyk maslahat berilýär. Esasanam gün ýaşandan soň, yşyklar ýakylanda, Nägş-e Jahan meýdanynda ajaýyp görnüş döreýär we bu sapary hasam täsirli edýär.

Meýdanyň töwereginde çaýhanalar we restoranlar bar, bu ýerde syýahatçylar dynç alyp, ýakymly we milli eýran naharlaryndan dayp, lezzet alyp bilerler.  Adatça, gündiziň ortasynda söwdegärler dynç almak üçin dükanlaryny ýapýarlar we birnäçe sagatdan soň, işini giç agşama çenli dowam etdirýärler.

Yspyhandaky Nägş-e Jahan meýdanynyň milli we halkara derejesinde hasaba alynmagy

Bu ajaýyp taryhy ýadygärlik 1932-nji ýylyň 6-njy ýanwarynda (1310-njy ýylyň 15-nji deý aýy) 102 belgi bilen Eýranyň milli ýadygärlikleriniň sanawynda hasaba alyndy. Nägş-e Jahan meýdanynyň özboluşly aýratynlyklary ony Bütindünýä mirasynyň sanawynda hasaba alnan ilkinji Eýran ýadygärlikleriniň birine öwürdi. 1979-njy ýylda (1358 ý) ÝUNESKO halkara guramasynyň üçünji maslahatynda bu ýer halkara derejede hasaba alyndy.

Bellik:

[1] Seret: Honarfar, Lotfollah: Nägş-e Jahan meýdany, Yspyhan; Sungat we halk, 1350 ýyl, 9-njy tom, 105-nji çapy, 2-28-nji sahypa.

[2] Has giňişleýin maglumat üçin serediň:

1. Nikzad Amirhosseini, Karim (1335), Yspyhanyň taryhy binalarynyň taryhy. Yspyhan: Dad çaphanasy.

2. Honarfar, Lotfollah (1350), Yspyhanyň taryhy ýadygärlikleriniň hazynasy, Tähran: Ziba.

3. Hajy Ghasemi, Kambiz (1375), Ganjnameh Ikinji kitap: Yspyhan metjitleri. Tähran: Şähid Beheşti uniwersitetiniň Arhitektura fakulteti Resminamalar we gözleg merkezi.

[3] Has giňişleýin maglumat üçin serediň:

1. Abolghasemi, Latif (1385), Eýranyň Yslam binagärliginde forma tapmagyň kadasy. Muhammet Ýusef Kianiniň tagallasy bilen. Tähran: Semät

2. Tawasli, Mahmud (1374), Abadi pasylnamasy Şeýh Lotfollah metjidinde kosmos düşünjesi. 5-nji ýyl (19), gyş. 58-63-nji sahypa.

[4] Bu taryhy ýadygärligiň has köp suratlaryny görmek üçin serediň: Dünýäniň ýarysynyň özboluşly we owadan suratlar ýygyndysy (Yspyhan), 1390; Yspyhan, Medeni miras, senetçilik we syýahatçylyk guramasynyň Yspyhan welaýatyndaky Medeniýet we aragatnaşyk boýunça wekilligi.