Eýranyň derýalary, gadymy topragyň ýaşaýyş beriji damarlary

Geografiki taýdan Eýran gurak howaly ýurt hasaplanýar. Şeýlelik bilen, derýalarynyň köpüsi möwsümleýin derýalar hasaplanýar we ýagyş möwsüminde akýar. Şeýle-de bolsa, Eýranda Alborz dag gerşinden ýa-da Zagros dag gerşinden Hazar deňzine, Pars aýlagyna we Oman deňzine akýan hemişelik derýalar bar. Möwsümleýin derýalaryň köpüsi suw howdanyna akýar ýa-da suw akymyna ýetmezden ozal guraýar. Eýran platosynyň derýalary gadymy Eýranyň topragyna ýaşaýyş beriji damarlardyr. Bu derýalar öz ýollarynda we suw akabalarynda köp gözellikleri döredýär we haýwan görnüşleri üçin dürli ýaşaýyş ýerlerini döredýärler.

Eýranyň derýalaryny zeýkeş basseýnine görä bölmek bolar:

Hazar deňziniň töweregindäki derýalar

Hazar deňzine akýan derýalar köplenç demirgazyk Alborz belentliklerinden gözbaş alýar. Aras, Sefidrud, Çalus, Haraz, Sehezar, Babol, Telar, Täjan, Gorgan, Etrek, Garesu we Neka Eýranyň demirgazygyndaky iň möhüm derýalaryň biridir. Aras derýasy 950 kilometr ýol geçenden we Eýranyň demirgazyk-günbataryndaky Mogan düzlügi ýaly sebitlerden geçenden soň Hazar deňzine akýar. Bu derýa Anadolydan, Türkiýeden gözbaş alyp gaýdyp, Eýranyň serhet derýalarynyň biridir.

Aras derýasy

Gilan düzlügi bu derýanyň barlygy sebäpli hasylly sebite öwrüldi. Sefidrud balyk ösdürip ýetişdirmek üçin hem ulanylýar. Balyk ösdürip ýetişdirmek, Eýranyň demirgazygyndaky ilatyň iň möhüm ykdysady işlerinden biridir we Sefidruddan başga-da, Çalus we Haraz derýalary ýaly beýleki derýalarda-da bu iş bilen meşgullanýarlar. Uzynlygy 150 kilometre ýetýändigine garamazdan, Haraz derýasy Mazandaran welaýatynyň uly bölegini suwarýar. Eýranyň demirgazygyndaky derýalaryň arasynda Babol derýasy balyk ösdürip ýetişdirmek üçin has amatlydyr. Eýranyň demirgazygyndaky beýleki möhüm derýalar:

• Telar derýasy uzynlygy 150 kilometre barabar, Mazandaranyň Şirgah düzlügine akýar,

• Täjan derýasy Mazandaran welaýatynyň paýtagty Sari şäherinden geçýän we Hazar deňzine akýar,

• Gorgan derýasy 300 km ýol geçenden soň Gorgan düzlüginde suw akabasyna akýar,

• Etrek derýasy uzynlygy 500 kilometre barabar we suwy has köp wagtynda Mazandaran welaýatynyň Hosseýn-Goli aýlagyna  akýar,

• Karasu derýasy uzynlygy 80 kilometr we Gorganyň gündogaryndan gözbaş alyp gaýtýar,

• Neka derýasy uzynlygy 100 kilometre barabar, Gorganyň Sawadkuh şäherinde başlaýar.

Pars aýlagynyň we Oman deňziniň derýalary

Eýranyň günortasyndaky derýalaryň köpüsi Zagros dag gerşinden gelip, Pars aýlagyna akýar. Arwand, Gamasb, Karun, Jarahi, Zohre, Dalki, Mand, Şur, Minab, Mehran we Naband Pars aýlagynda we Oman deňzinde iň möhüm derýalar hasaplanýar.

Yrakdaky Dajalle we Fyrat derýalarynyň goşulyşmagy netijesinde emele gelen Arwand derýasynyň ini 1000 metre ýetýär we Pars aýlagyna akýan beýleki derýalardan has suwly.

Hamedan daglaryndan gözbaş alýan Gamaseb derýasy, Lorestan welaýatyna barýan ýolda Seýmareh atly başga bir derýa goşulýar we şondan soň Karheh ady bilen tanalýar. Karheh Pars aýlagyna akýar.

Karun, Eýranyň günortasyndaky 850 kilometr uzynlygyndaky başga bir derýa bolup, ýurduň günbatar böleginiň köp ýerlerini suwarýar. Karun Eýranda ýeke-täk deňiz derýasy bolup, suw derejesi iň ýokary bolan dekabr we iýul aýlary aralygynda gämi gatnawy ösýär. Zal we Marun derýalarynyň goşulyşmagy netijesinde emele gelen Dez we Jarahi ýaly käbir derýalar Karuna akýar. Beýleki derýalar hem Karundan akýar, olaryň iň möhümi Zayande Rud. Karundan aýrylandan soň, Zaýandeh derýasy Eýranyň merkezine akýar.

Karun derýasy

Eýranyň günortasyndaky beýleki derýalar:

• Huzestan welaýatynyň demirgazygyndaky Kahgiluyehden gözbaş alýan Zohre derýasy,

• Fars welaýatynyň Arjan düzlüginden başlap, Pars aýlagyna tarap akýan Dalaki derýasy,

• Fars welaýatynyň Şirazyň demirgazyk-günbataryndan akyp, Bandar Abbas şäheriniň golaýyndaky Pars aýlagyna akýan Mand derýasy,

• Hormuz bogazynyň batgalyk we çägeli ýerlerinden geçýän we Pars aýlagyna barýan Şor derýasy,

• Minab derýasyny emele getirýän we ahyrynda Hormuz bogazynyň demirgazygyndaky Pars aýlagyna akýan Rodan we Joghin derýalary,

• Demirgazyk Fars welaýatynyň Lorestan daglaryndan gelip çykýan we Hamir portunyň golaýyndaky Pars aýlagyna goşulýan Mehran we Naband derýalary.

Eýranyň merkezi we gapdal derýalary

Eýranyň merkezi sebitlerinde käbir derýalaryň suw akabalary bolan batgalyklar we köller bar. Eýranyň iň uly içerki köli Urmia köli demirgazyk-günbatarda ýerleşip, uzynlygy 240 kilometre barabar bolan Zarrineh Rud we 160 km uzynlygyndaky Talçineh Rud atly iki derýanyň zeýkeş basseýnidir. Simineh Rud, Safi Rud we başga-da birnäçe ownuk derýalar Urmiýa kölünde tamamlanýar.

Mesileh, Soltan we Mareh howzy Eýranyň merkezi sebitlerinde ýerleşýän üç suw akabasydyr. Gawhoni batgasy Zaýandeh derýasynyň suw akabasy hasaplanýar. Bu batgalyk zeýkeş wagty 700 inedördül kilometre barabar bolup, Eýranyň merkezindäki iň baý ýaşaýyş ýerleriniň biri hasaplanýardy, ýöne Zaýandeh derýasynyň suwunyň aşa köp çykarylmagy we guramagy sebäpli ol düýbünden ýitdi.

Jazmorian batgalygynyň ykbaly Gawhoni batgasyna meňzeýär. Elbetde, 2020-nji ýylda, Eýranda bolup geçen ýagyşdan soň bu batgalyk ýer gurady, ýöne guraklyga duçar bolýar.

Çöl düzlüginde we Eýranyň merkezindäki Lut düzlüginde dürli derýalar akýar, ýöne ahyrsoňy ýitip gitýärler. Fars welaýatynyň demirgazygynda hersi kiçijik suw akabalaryny suwarýan derýalar hem bar. Eýranyň gündogaryndaky Sistan suw akabasy hem suwly hasaplanyň, diňe 40% -i Eýranyň çäginde, galanlary Owganystanyň çäginde ýerleşýär. Sistandaky iň meşhur köl "Hamun" bolup, suwy Helmand derýasyndan gelýär, emma soňky ýyllarda Hamun Owganystanyň Eýrana bolan hukuklaryny ýerine ýetirmezligi sebäpli gurakçylyga sezewar boldy.