Edebiýat / Yslamdan soň Eýran edebiýaty (şygyryýet)

Yslamdan soňky edebiýatyň resmi başlangyjy Rudaki we Ferdowsi ýaly beýik şahyrlaryň döremegi bilen Horasanda we Mawerennahrda ýaýran Samanidler   we "Pars Dari" döwrüne degişlidir. Bu döwürdäki şygyrýetiň esasy görnüşleri wasp (oda), ondan soň bölekler, mesnewi we rubagy.

Gaznawidler döwründäki Dari poeziýasy söz we many taýdan kämillik derejesine ýetipdir, ýöne bu döwrüň şahyrana eserleriniň arasynda Ferdowsiniň  “Şahname”- si iň möhümidir.

Seljuklar hökümdarlygynyň başlanmagy bilen wasp (oda) ýazmagyň usuly ýönekeýlikden we aç-açanlykdan ritorika üýtgeýär, şeýle hem sopuçylyk we mistiki we ahlak meseleleriniň beýan edilmegi Sanai Gaznawi we Şeýh Attar Nişaburi ýaly şahyrlaryň eserlerinde ýörgünli bolupdyr. Nyzamy Ganjawi hem bu döwrüň iň beýik şahyrlaryndan biridir.

Mongollar Eýrana çozup, Pars şygyrýetiniň merkezini Horasandan Eýranyň merkezi sebitlerine geçirenden soň, pars şygyrýeti söz we many taýdan täze ösüşlere ýetdi we mistiki şygyryýet hem kämillik derejesine ýetdi. Şeýle hem bu döwürde şygyrýetiň mesnewi we gazal görnüşleri has hem meşhur boldy we Saadi, Moulawi we Hafez ýaly beýik şahsyýetler pars edebiýaty we şygyrýet  meýdançasynda şöhle saçdy.

Timuridler döwründe pars şygyrýeti kän bir ösmedi. Timuridler döwrüniň iň meşhur şahyry Abdyl Rahman Jamydyr.

Safawidler hökümetiniň döremegi bilen şygyrýete we şahyrlara bolan üns azaldy we şahyrlaryň köpüsi Hindistana göçdi. Bu, pars şygyrýetinde "Hindi stili" diýlip atlandyrylýan täze stiliň döremegine sebäp boldy. Safawidleriň dini syýasatynyň usullaryndan biri Ahl al-Baýty (saw) wasp etmek, dini şygyrýetiň bir görnüşini wagyz etmek bolupdyr, şolardan Mohtaşem Kaşaniniň eserleri dowamly mysallardan biridir. Bu döwrüň şahyrlarynyň arasynda Wahşi Bafgini we Kalim Kaşanini agzap bileris.

   Gajarlar döwrüniň başynda şygyrýetiň Pars Yragyň we Horasanyň gadymy stiline gaýdyp gelmek pikiri, şahyrlaryň arasynda  hindi stiliniň bazaryny haýalladýan "Gaýdyp gelmek mekdebi" atly edebi hereketiň ýa-da mekdebiň ösmegine sebäp boldy. Wasal Şirazi we Foroughi Bastami bu döwrüň şahyrlary. Häzirki zaman pars şygyrýetiniň başlangyjy hasaplanýan konstitusiýa döwrüniň başynda Mirzadeh Eşgi, Parwen Etisami we Muhammet Tagi Bahar ýaly şahyrlar konstitusion edebiýatyň düýbüni tutdy. Nima Yoşijden soň häzirki zaman pars şygyrýetinde özgerişlikler bolup geçdi. Täze tapgyra çykdy we sekiz onýyllygyň dowamynda Ahmad Şamlou, Mehdi Ahawan Sales, Sohrab Sepehri   ýaly şahyrlar ony  kämilleşdirdiler.