Gilan sazy

Gilan welaýatynda aýdym-saz iki esasy merkezde biri gündogarda Dilman sebitinde, beýlekisi günbatarda Talaş sebitinde jemlenendir. Köp tapawutlylygy bolan bu iki sebitiň sazy, Gilanyň käbir merkezi sebitlerinde birleşýär. Umumy klassifikasiýada Gilan bilen Dilmanyň sazyny birnäçe bölege bölmek bolar:

1 . Ses mukamlary. Bu pozisiýalar Gilan sebitleriniň hemmesinde, esasanam daglyk we dag eteklerinde giňden ýaýrandyr we Gilan sazynyň iň möhüm bölegidir. Bu mukamlaryň esasynda köp sanly aýdym, aýtgy we nagmalar döredildi. Iň möhüm mukamlaryň we aýdymlaryň arasynda Galaşi, Gili, Gorbäti (Gäribi, Dilmani), Gämangir, Ghämängiz Şekäste, Amirhani, Çarwedari, Abkenari, Däşthani, Gareh Seri, Şärefşahi, Pähläwi Hani we Reza Khani bar. Bu aýdymlar ýekelikde ýa-da tüýdük, gyjak ýaly saz gurallary bilen bilelikde ýerine ýetirilýär. Mundan başga-da, Eýranyň beýleki sebitleriniň dini aýdym-sazlaryndan Gilanyň sazyna meňzeş Çawuşi, Saharhani, Şahadehhani we başgalary görkezip bolar.

2. Mukamlar we saz gurallary. Köp mukamlar we wokal eserleri bu sebitiň aýdym-sazyna degişli. Emma bu sebitiň aýdym-sazlarynda wokal nusgalaryndan tapawutly garaşsyz eserler bar. Bu mukamlary we bölekleri iki topara bölmek bolar: çopanlaryň tüýdük, surnaý we nagara  bilen ýerine ýetirýänleri. Gosän Darhan (Gosan Dumal, Nar Anjur), Gosan Hegerdan, Walg-e-Sari, Galenkeşi, Bargrizi we Abkenari Gilanyň meşhur aýdym-saz eserlerindendir. Mundan başga-da, birnäçe wokal ulgamy hem saza goşulyp,  tüýdük bilen ýerine ýetirilýär.

3. Aýdymlar we bölekler. Gilan sazynyň bu bölegi rifmalar we aýdymlar diýen iki topara bölünýär. Zarangis, Haýbete, Haýdar Han, Weli Han, Şukti, Rana, Safuri we başgalar rifmalara degişli. Bu ugurda romantiki, dessan, taryhy mowzuklary bolan ýa-da meýdanlarynda we fermalarda iş şertlerini görkezýän  aýdymlar meşhurdyr. Käbir aýdymlary ýerine ýetirijiler diňe aýallar bolup, olaryň arasynda iş aýdymlarynyň aýratyn aýratynlygy bar. Hüwdiler we Nowruz aýdymlary bu sazyň beýleki bölümlerinden hasap edilýär.

Çaý ýapraklaryny ýygnalanda okalýan Gilaniniň 2 beýt kupletine Pahlawi Hani diýilýär. Bejarsari, ekin meýdanynda işleýärkä aýdylýan aýdymlaryň biridir.

Gilan sebitiniň saz gurallaryna tüýdük, surnaý, nagara, karnaý, gyjak, daýyra degişlidir.