Jafar Baýsungury we onuň nastalik hat ýazuwynyň kämilleşmegine goşandy

Jafar bin Aly Töwrizi Baýsungury - IX asyryň nusgawy nastalik hat ýazuwynyň ussadydyr. Ony şol asyryň ilkinji uly nastalik hat ýazuwynyň ussady hökmünde tanapdyrlar. Töwrizi Baýsungurynyň meşhurlygynyň esasy sebäbi bolsa, onuň ýazyp giden “Baýsungury Şanamasydyr”.

Bu eser Ferdowsiniň “Şanamasynyň” suratlandyrylan (miniatýuraly) nusgasydyr.

Jafar Töwrizi Baýsungury ony owadan nastalik haty bilen ýazypdyr. Onuň ýaşaýyş döwri takmynan 816 - 856 ýyllar aralygynda bellenýär. Onuň maşgalasynyň we nesliniň asly Töwriz şäherine degişli bolupdyr. Ussat Töwrizi Baýsungury halk arasynda “Herawi” lakamy bilen tanalypdyr. Ol bu lakamy köp wagtlap Hyratda ýaşandygy sebäpli alypdyr. Onuň başga bir lakamy “Eýnul-eýýan” bolupdyr.  Soltan Aly Gaýeni oňa “Kyblatül-Kittab” we “Kemaleddin” lakamlaryny beripdir. Gaýeni hijri senenamasynyň IX asyrynyň ahyrynda – X asyrynyň başynda ýaşap geçen hatdatdyr. Töwrizi Baýsungury hijri senenamasynyň IX asyrynyň nastalik hat ýazuwynyň  iň uly ussady hökmünde tanalýar. Bu eýranly hatdat nastalik hat ýazuw görnüşini ösdürmek üçin köp tagalla edipdir we bu işde üstünlik gazanypdyr. Ol nastalik hat ýazuwynyň gözelligini öz owadan el ýazuwy arkaly halka görkezmegi başarypdyr we adamlaryň ünsüni hem söýgüsini bu hat ýazuw görnüşine çekip bilipdir.

Baýsungur Mirzanyň köşgüne girmegi

Jafar bin Aly Töwrizi Baýsungury, Mir Abdyllanyň (Mir Aly Töwriziniň ogly, lakamy Herawi) şägirdi bolupdyr. Mir Aly nastalik hat ýazuwynyň öňbaşçylaryndan bolup, Mirza Jafar bu hat ýazuwyny ondan öwrenipdir. Aýdylyşyna görä, Mirza Jafar nastalik hat ýazuwyny öz mugallymyndan has owadan ýazypdyr we onuň ady Mir Alynyň adyndan has giňden tanalypdyr. Mirza Jafar “Hatlaryň asyl görnüşlerini” Şemseddin Kutaby Maşrygy diýen ussatdan öwrenipdir. Sülüs, reýhan, nesih, rykag, towky we muhakkak atly 6 sany görnüş yslam kalligrafiýasyndaky hatlaryň asyl görnüşleri bolup, olara “hatt-i usul” diýilýär. Mirza Jafaryň elinden çykan we häzirki wagtda Germaniýanyň Týubingen uniwersitetiniň kitaphanasynda saklanylýan gymmatly merge (hatdatlyk toplumy) - sülüs, reýhan, nesih, rykag, towky we nastalik ýazgylarynyň ýokary derejeli ajaýyp nusgalarydyr. “Merge” diýlip atlandyrylýan hatdatlyk toplumy kalligrafiýa ýaly dürli hünärleriň utgaşmasydyr. Mirza Jafar ilkinji terbiýesini Şahruh Timuriniň köşgünde alypdyr. Şahruhyň ogly, şazada Baýsungur Mirza, Mirza Jafara aýratyn hormat bildirýärdi.

Ol Töwrizde we Baýsungur Mirzanyň köşgüne gelmeginden öň, Miranşa Timuriniň köşgünde bolupdyr, soňra bolsa Baýsungur Mirzanyň Çehelsotun köşgüne gelip, onuň otaglarynyň birinde ýazuw işine başlapdyr. Aýdylyşyna görä, Baýsungur Mirzanyň köşgünde, takmynan 40 kätip we hatdat işleýärdi, emma olaryň arasynda Mirza Jafar iň ussat we iň ökde hasaplanypdyr. Şazada Baýsungur Mirza ony öz kitaphanasynyň ýolbaşçysy hökmünde belläpdir. Şazadanyň goldawy we höweslendirmesi bilen Mirza Jafar meşhur “Baýsungury Şanamasyny” ýazmaga girişipdir. Bu eser üçin taýýarlanan 22 sany miniatýura suratly sahypalar Mirza Jafaryň owadan nastalik haty bilen ýazylypdyr. Bu suratlar biziň günlerimize çenli gelip ýetip, häzirki wagtda Gülüstan köşgüniň muzeýiniň kitaphanasynda saklanylýar. Mirza Jafar 22 sahypalyk işini tamamlanyndan soň, bu ajaýyp ýazgy toplumyny şazada Baýsungur Mirzanyň özine sowgat hökmünde gowşurypdyr.

Jafar Baýsungurynyň eserleri we şägirtleri

Mirza Jafar, ýetişdiren köp sanly şägirtleri arkaly halkyň ünsüni kalligrafiýa sungatyna çekipdir. Onuň hat mekdebinden çykyp, meşhur bolan şägirtleriniň arasynda nastalik ýazuwynyň ussady Azhar Töwrizi, hafi (inçe) ýazuw ussady Muhammet Zeringäläm, talik ýazuwynyň ussady Abdulhaý Menşi Esterabadi we hatlaryň “asyl görnüşleri boýunça ussat Abdylla Tabah Häri ýaly hatdatlar bar. “Baýsungury Şanamasy” Mirza Jafaryň iň möhüm eseridir. Onuň dürli kitaplary we eserleri ýadygärlik hökmünde saklanylýar, olaryň diňe käbirleri Eýranda ýerleşýär. “Baýsungury Şanamasy” Gülüstan köşgüniň muzeýiniň kitaphanasynda, Mirza Jafaryň golýazmasynda Hasan Dehlewiniň “Şygyrlar diwany” Eýranyň Yslam mejlisiniň kitaphanasynda, Mirza Jafaryň başga bir eseri bolan Homam Töwriziniň “Ýygyndysy” Parižde saklanylýar. Mirza Jafar bu kitaby şazada Baýsunguryň köşgüne gelmezinden hem öň ýazypdyr. Mirza Jafaryň nastalik hatynda ýazylan  Hafyzyň “Diwany” Stambulyň Yslam we türk eserleri muzeýinde saklanylýar. Saadynyň “Gülistan” diwanynyň golýazmasy hem onuň elinden çykan beýik eserleriň biridir. Şeýle-de Mirza Jafar şahyr hem bolupdyr. Şazada Baýsungur Mirza aradan çykandan soň, Mirza Jafar onuň hatyrasyna bir goşgy ýazyp, ony Baýsunguryň kakasy Şahruha iberipdir. Bu goşguda onuň döredijilik zehini we duýgudaşlygy açyk görünýär. Ol ahyrynda hijri senenamasy boýunça 885-nji ýylda aradan çykypdyr.