Gilan oba mirasy muzeýinde demirgazyk Eýranyň obalaryndaky öýlere syýahat

Gilan oba mirasy muzeýi 263 gektardan ybarat bolan toplumdyr. Bu muzeý Sarawan tokaý seýilgähiniň bir bölegi hasaplanýar. Muzeýiň döredilmeginiň esasy maksady - Gilanyň obalarynyň tebigy hem-de medeni baýlyklaryny, şeýle-de ýerli ýaşaýjylarynyň durmuşyny we medeniýetini, hakykata iň golaý şertlerde görkezmekdir.

Gilan oba mirasy muzeýiniň taryhy

   1990-njy ýylda (şemsi-kamary senesinde 1369ý.) bolan ýer titremesi netijesinde welaýatdaky käbir obalar weýran boldy. Şondan soň, Gilanyň oba jaýlaryna meňzeş binalary gurmak taslamasy öňe sürüldi. Bu taslama diňe jaýlaryň binagärligini görkezmek bilen çäklenmän, eýsem adamlaryň ýaşaýyş-durmuşy, ulanýan enjamlary we gurallary bilen tanyşmaga mümkinçilik bermegi hem maksat edinýärdi.

   Gilan oba mirasy muzeýiniň gurulmagyna degişli ilkinji barlag işleri 2002-nji ýylda (şemsi-kamary senesinde 1381ý.) başlandy. Ahyrynda bolsa “Sepidrud derýasynyň gündogaryndaky düzlügiň binagärligi” atly ussahananyň 2005-nji ýylda (şemsi-kamary senesinde 1384ý.) işe girizilmegi bilen, bu muzeýiň döredilmeginde ilkinji ädimler ädildi. Muzeýiň ilkinji tapgyry 2006-njy ýylda ulanylyşa berildi. Şondan az wagt soň, Sarawan tokaý seýilgähi özüniň ýer şekilleri (topografiýasy) boýunça aýratynlyklary sebäpli, muzeýi gurmak boýunça ylmy-barlag toparynyň ünsüni özüne çekdi. Netijede, muzeýiň ýerleşýän ýeri şol tokaý seýilgähine geçirildi we Gilanyň oba binagärligini öwrenmek we möhüm binalary kesgitlemek maksady bilen ylmy-barlag toparlary dürli obalara ugradyldy. Häzirki wagtda Gilan oba mirasy muzeýinde sergä goýlan jaýlar, şol obalardan saýlanyp, sökülip, Sarawan seýilgähiniň meýdanyna göçürildi we öz asyl görnüşinde täzeden dikeldildi. Bu çylşyrymly we takyk taslama, 2007-nji ýylda (şemsi-kamary senesinde 1386ý.) Eýranda geçirilen 21-nji “Horezmi” ylmy festiwalynyň çäginde 610-dan gowrak taslamanyň arasynda II orun gazandy.

Gilan oba mirasy muzeýiniň bölümleri we aýratynlyklary

   Sarawan tokaý seýilgähiniň umumy meýdany 1480 gektar bolup, onuň 263 gektary Gilan oba mirasy muzeýine degişlidir. Bu muzeý her ýyl Eýranyň iň köp barylýan muzeýleriniň biri hasaplanýar. Muzeýiň bölümlerinde Gilanyň dürli künjeklerindäki ýaşaýyş jaýlarynyň nusgalary gurlupdyr. Oba jaýlarynyň göçürilip, iň az üýtgeşiklik bilen täzeden gurulmagy Gilan oba mirasy muzeýini tapawutlandyrýan we myhmanlara Gilanyň oba ýaşaýjylarynyň durmuşyny iň ýakyn aralykdan we hakykata laýyk ýagdaýda duýmaga mümkinçilik berýän möhüm aýratynlyk bolup durýar. Mundan başga-da, bu muzeýde Gilanyň halkynyň uly ylmy mirasy hem gorag astyndadyr. Muzeýde täzeden gurlan käbir jaýlaryň taryhy 150 ýyldan hem köp diýip hasaplanylýar. Gilanyň obalarynda ýaşaýan ilatyň medeni elementlerini we durmuş ýörelgelerini bu muzeýde görkezmek üçin uly tagalla edilipdir. Şonuň üçin hem bu ýerde iýmit taýýarlamak, egin-eşik öndürmek we gündelik işleri ýerine ýetirmek üçin ulanylýan gurallar hem öýleriň dürli ýerlerinde görkezilýär. Şeýle hem Gilanyň el hünär önümlerini satmak üçin kiçi bazar hem döredilipdir. Umuman, muzeý  9 bölümden ybaratdyr:

• Gündogar düzlük

   Bu bölümde Sepidrud derýasynyň gündogaryndaky düzlüklerde ýerleşen jaýlaryň nusgalary görkezilip, olaryň arasynda Çençu, Mirsiýar, Montäzeri we Refii maşgalalarynyň jaýlary bar. Bu sebitdäki jaýlaryň esasy aýratynlyklary agaç gurluşly, agaç oturgyçly we üsti gamyş bilen örtülen dört burçly üçeklerdir. Bu bölümde ýaşyl we gök öwsüp duran baglar, kenduj (tüwi ammary), mal ýataklary, telambar (ýüpek gurçygynyň ösdürilýän jaýy), metjit we çaýhana ýaly ýerleriň nusgalary hem döredilipdir.

• Günbatar düzlük

   Günbatar Gilan düzlügi Şäft bilen Astara etraplarynyň aralygyny öz içine alýan giň sebitdir. Günbatar Gilanda binalaryň diwarlary keramika bilen, üçekler bolsa şalynyň sapy bilen örtülendir. Günbatar Gilanyň ilatynyň esasy işi maldarçylyk hem-de tüwi we çaý ösdürip ýetişdirmekdir. Bu ýagdaý jaýlaryň gurluşynda-da öz beýanyny tapýar. Musazade, Hägigäti, Mahmudi, Musäwi, Hasani we Mohteşem Talab maşgalalarynyň jaýlary hem bu bölümde ýerleşýär. Tüwi ammarlary, mal ýataklary, towuk we guş ketekleri, suw guýusy we arassaçylyk jaýlary bu ýeriň goşmaça gurluşlary hasaplanylýar.

• Merkezi düzlük

   Muzeýiň bu bölüminde Amini, Moradi, Bialowa, Daneş we Sadegi maşgalalarynyň jaýlary, şeýle-de tüwi ammary, telambar, mal ýataklary, towuk ketekleri, mekdep, çaýhana, demir ussahanasy we şalizar (tüwi meýdanlary) görkezilýär. Gilanyň bu sebitinde köp we dowamly ýagyş bolýandygy sebäpli, jaýlaryň üçeklerinde gamyş we şaly saplary ulanylýar. Käbir jaýlarda bolsa agaç şahalary we sütünleri bilen birlikde samanly palçyk hem ulanylypdyr. Gurluş materiallary sebäpli bu jaýlar ýerli ilat tarapyndan “zogali” ýa-da “zokmeýi” diýlip atlandyrylýar.

• Gündogar daglyk sebiti

   Gilanyň gündogar daglyk böleginde jaýlar daş diwarly we zokmeýi (palçykly-samanly) görnüşde gurulýar. Mohämmädnežad we Mohsenian maşgalalarynyň jaýlary bu bölümde ýerleşýän binalardyr. Bu sebitde ýaşaýan ilatyň esasy işi maldarçylykdyr.

• Günbatar daglyk sebiti

   Bu bölümde Hojatpur maşgalasynyň jaýy we onuň ýanynda bolsa çörek bişirilýän tamdyr we towuk ketekleri ýerleşýär. Gilanyň günbatar daglyk sebitindäki jaýlar palçykly diwarlardan we “ozaleti” atly gamyş örtükli üçeklerden gurlandyr.

• Gündogar dag etekleri sebiti

   Bu ýerde Behzadi, Jame we Rostami maşgalalarynyň jaýlary ýerleşip, olaryň gurluşy Sepidrud derýasynyň gündogaryndaky düzlügiň jaýlaryna meňzeýär.

• Günbatar dag etekleri sebiti

   Bu bölümde Rahmani, Tarafi we Lotfi maşgalalarynyň jaýlary ýerleşýär. Jaýlar agaç sütünli, daşy daşdan esasly we ýapyk üçekli görnüşdedir.

• Gündogar kenary sebiti

   Bu ýerde diňe bir jaý - Mousawi maşgalasynyň jaýy ýerleşýär. Bu jaýyň binagärligi hem gündogar Sepidrud düzlüginiň jaýlaryna meňzeýär.

• Günbatar kenary sebiti

   Bu bölümde bolsa diňe Asefi maşgalasynyň jaýy görkezilýär.

   Gilan oba mirasy muzeýiniň etnografik aýratynlyklary
Bu muzeýde birnäçe halk oýunlary we tomaşalary hem görkezilýär, olaryň arasynda:

   “Arous Goli” – Nowruz (Täze ýyl) döwründe, mart aýynyň başlarynda obalarda ýerine ýetirilýän sahna oýny;

   “Gilehmerd göreşi” – gadymy göreş görnüşi bolup, Nowruzda we toýlarda geçirilýär. Şeýle hem bu bäsleşik käbir obalarda iýun aýyndan sentýabr aýynyň ahyryna çenli dowam edýär. Bu göreşde garşydaşyň bedeni ýere degse ýa-da elleri bilen ýere düşse, ol ýeňilen hasaplanýar;

   “Lafandbazi” – ýüp üstünde oýnalýan gadymy tomaşa bolup, oňa dürli sungat we ussatlyk görnüşleri goşulýar. Bu tomaşa tomus paslynyň ortasynda, güýzüň başynda we Nowruzda has köp geçirilýär.

Gilan oba mirasy muzeýi nirede ýerleşýär?

   Bu muzeýi görmek üçin hökman Sarawan tokaý seýilgähine barmaly. Seýilgäh Sarawandan Şäft şäherine barýan ýoluň 18-nji kilometrinde ýerleşýär.
Muzeýiň ähmiýeti sebäpli, ol 2007-nji ýylda (şemsi-kamary senesinde 1386y.) Eýranyň milli medeni miras sanawyna girizildi.