Eýranyň häzirki zaman taryhy bilen özüňi pida etmeklik we Ardekan şehitliginiň toplumynda tanyşmaklyk

Yrak goşunynyň Eýrana hüjümi, 1980-nji ýylyň sentýabr aýynda (şemsi-kamary senesinde 1359-njy ýylyň şähriwärinde) bolup geçip, XX asyryň iň uzaga çeken uruşlarynyň birine sebäp boldy. Bu söweşde Yrak Amerika Birleşen Ştatlarynyň, Sowet Soýuzynyň we birnäçe Ýewropa döwletleriniň goldawy bilen, ähli görnüşdäki ýaraglardan, hatda kanuna laýyk gelmeýän himiki ýaraglardan hem peýdalanypdy. Eýran bolsa şol döwürde, täze geçiren uly reformaly rewolýusiýasynyň yz ýany, şalygyň (Pahlawy režiminiň) iki müň ýyllyk hökümet düzgünini ýykyp, täze döwlet gurupdy. Şonuň üçin hem ýurduň harby gurluşy gowşakdy, ýarag we harby enjam üpjünçiligi hem agyr sanksiýalar astyndady.

   Şeýle-de bolsa, eýranly ýaşlar bu giň gerimli we deňsiz-taýsyz uruşda gaýduwsyzlyk, watansöýüjilik we janyndan geçmek bilen taryha giren gahrymançylykly işleri bitirdiler. Olar sekiz ýyl dowam eden mukaddes goranyş döwründe, Gündogaryň hem Günbataryň güýçleriniň haýbatyny ýykyp, möhüm ýeňişleri gazandylar. Uruş tamamlanaly bäri otuz ýyldan gowrak wagt geçse-de, şol şehitler we gahryman esgerler, Eýranyň halky tarapyndan buýsanç bilen hatyralanýarlar we ýurduň dürli künjeklerinde olaryň hatyrasyna muzeýler we ýadygärlikler döredilendir. Ardekan şäherindäki Pida we Şehitlik toplumy şol ýadygärlikleriň biridir, sebäbi bu şäher uruş döwründe şehit bolanlaryň sany boýunça öňdebaryjy hasaplanýar.

Ardekan nirede ýerleşýär?

   Ardekan, Ýäzd welaýatynyň etraplarynyň biridir. Şäher Ardekan etrabynyň merkezidir we Ýäzd şäheriniň demirgazyk-günbatarynda, 61 kilometr  uzaklykda ýerleşýär. “Ardekan” adynyň düzümi iki bölekden emele gelýär: “Ard” – ýagny, “mukaddes” (keramatly) diýen manyny berýär, “Kan” bolsa - “ýurt” ýa-da “ýer” manysyndadyr. Şonuň üçin “Ardekan” sözi “mukaddes ýa-da keramatly ýer” diýlip terjime edilýär. Mundan başga-da, käbir taryhçylaryň pikirine görä, bu at pählewi (orta pars) dilindäki “Artakan” ýa-da “Artaken” sözünden gelip çykýar, onuň manysy bolsa “dogrulyk” we “adalat” diýmekdir. Ardekan sebitiniň taryhy yslamdan soňky döwre (b.e. VII asyryna) gabat gelýär.

   Bu ýerde birnäçe gala we taryhy jaýlar bolup, olar sebitde görülmäge mynasyp gadymy desgalaryň hataryna girýär. Ardekan gurak we çöl howa şertlerine eýedir. Ýezd welaýatynyň çöllük sebitleriniň köpüsinde bolşy ýaly, Ardekan şäheriniň hem ýaşaýşy taryh boyunca ýerasty suw geçirijileriniň ulgamyna bagly bolupdyr.

Ardekanyň Pida we Şehitlik toplumy - aýratynlyklary we bölümleri

   Bu toplum 2012-nji ýylda (şemsi-kamary senesinde 1391ý.) döredilipdir we dürli bölümleri öz içine alýar. Bu bölümleriň ählisinde Ardekan etrabynyň şehitlerine, gazi (uruşda ýaralanan) esgerlerine we watansöýüji gahrymanlaryna degişli zatlar we ýadygärlikler ýerleşdirilendir. Hazynanyň ilkinji bölümi “420 şehidiň köçesi” adyny göterip, Ardekanyň 420 şehidiniň hatyrasyna döredilendir. Bu bölüm milli görnüşde we çöl binagärligine laýyklykda sazlaşykly görnüşde bezelendir. Şeýle-de toplumda Eýranyň we Ardekanyň taryhyna bagyşlanan sergiler ýerleşýär. Şolaryň biri Pehlewi döwrüniň (1925–1979 ý. aralygy) wakalaryny görkezýär.

Bu döwürde:

• Reza Pehlewi, Pehlewi nesilşalygynyň ilkinji şasy bolup, 1941-nji ýyla çenli (şemsi-kamary senesinde 1320 ý.) hökümdarlyk etdi;
• Ondan soň onuň ogly Muhammet Reza Pehlewi tagta geçip, 1979-njy ýylda (şemsi-kamary senesinde 1357ý.) bolan Yslam rewolýusiýasyna çenli häkimiýet başynda boldy.

   Pehlewi döwründe ýurtda diktatura we syýasy basyş güýçli bolup, halkyň dini we syýasy hereketleri berk yzarlanypdy. Bu sergide, şol döwürdäki hökümetiniň eden jenaýatlary we zorluklary, aýratyn-da SAVAK (Ýurduň howpsuzlyk gullugy) arkaly eden hereketleri barada maglumat berilýär. Muzeýiň “Ardekan rewolýusiýasynyň köçesi” atly başga bir bölüminde, şäheriň Yslam rewolýusiýasy döwründäki hereketlerine degişli dokumentler ýerleşdirilendir. Ýene bir bölümde bolsa, Yrak tarapyndan Eýrana edilen hüjümleriň we Horrämşähr şäherine edilen ýörişiň ilkinji günleri görkezilýär.

   Birinji gat bilen ikinji gaty birleşdirýän “Arş basgançagy” (Pelekan-e Uruj) diýlip atlandyrylýan basgançak bar. Bu basgançagyň üstünde takmynan 10 müň medal ýerleşdirilipdir - bu san urşa gatnaşan 10 müň ardekanly esgeriň nyşanydyr. Bu bölümdäki diwarlaryň ýüzünde bolsa ok gülleriň galyndylary bilen döredilen şekiller bar.

   Ikinji gata giriş Eýranyň “zurhana” (pälwançylyk öýi) usulynda gurnalypdyr. Bu girişiň beýikligi adamyň boýundan has pesdir we onuň üstünde bir jaň bilen bir “zärb” (zurhanada ulanylýan deprek) ýerleşýär. Gadymy eýranlylaryň bezeg däplerine görä, bu taslama pälwanlyk ruhuny we şehitleriň özüni pida etmegini aňladýar. Ikinji gatda Ardekan şehitleriniň suratlary we şahsy zatlary topar-topar ýerleşdirilendir. Bu gatda ýerleşýän koridorlar we sergi otaglary mukaddes goranyş döwründe ardekanly esgerleriň we şehitleriň gahrymançylykly göreşleriniň dürli taraplaryny beýan edýär.